شرح وظایف و برنامه های واحد مدیریت و کاهش خطر بلایا و حوادث
گروه مدیریت و کاهش خطر بلایا و حوادث در وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی و به طبع آن در معاونت بهداشت دانشگاه علوم پزشکی ایلام به منظور شناخت وضعیت موجود نظام شبکه در قالب آمادگی، ارزیابی آسیب پذیری غیر سازه ای و ارزیابی آسیب پذیری سازه ای در برابر حوادث طبیعی از جمله سیل و زمین لرزه و ... تشکیل شده است. در واقع اهداف مدیریت و کاهش خطر بلایا در نظام سلامت، مشخص کردن چالش ها و نقاط قوت و فرصت ها، راهبردهای پیشنهادی در راستای نیل به اهداف منشور سال 1404 و توانمندسازی مراکز بهداشتی درمانی شهری و روستایی می باشد.
بهورزان در این زمینه به عنوان پیشتازان این طرح نقش مهمی در ارتقاء سطح آگاهی، افزایش مشارکت های مردمی، ارزیابی نقائص و تلاش برای رفع کمبودهای این بخش و بازیابی سلامت جسمی، اجتماعی و روانی در قبل، حین و پس از حادثه ایفاء می کنند و لازم است در این زمینه تلاش بیشتری شود.
در تازه ترین گزارش منتشره در خصوص بحث بلایا از سوی موسسه دیده بان جهانی در واشنگتن با عنوان «آن سوی بلایا ایجاد فرصتها برای صلح» آمده است که از سال ۱۳۶۶ تا ۱۳۸۵ تعداد بلایا در جهان تقریبا دو برابر شده است این در حالی است که جمعیت متاثر از بلایا تنها ۱۰ درصد افزایش داشته است.
در طول یک دهه گذشته حدود ۳۴۸ حادثه یعنی تقریبا یک سانحه در هر روز گزارش شده است. تنها در بحث سیل میلیاردها انسان در طول یک دهه گذشته متاثر شده اند. توجه به این واقعیت که در طول یک دهه گذشته تعداد بلایا دو برابر شده و تقریبا در هر روز یک سانحه جدید اتفاق افتاده است نشان می دهد که نه تنها از اهمیت بحث مدیریت خطر بلایا کاسته نشده بلکه با توجه به رشد روز افزون تعداد بلایا و افزایش تاثیرات تخریبی آنها بر اقتصاد و جامعه اهمیت آن نیز افزایش یافته است.
● «مدیریت بلایا» و «مدیریت خطر بلایا»
در ابتدا لازم است تا تفاوت این دو موضوع یعنی مدیریت بلایا و مدیریت خطر بلایا روشن شود. مدیریت بلایا یک مفهوم کلی تر و مدیریت خطر بلایا یک مفهوم بخشی و جزئی تر است. به عبارتی مدیریت خطر بلایا در ضمن مدیریت بلایا به عنوان یک چرخه بزرگ تر قرار دارد. مدیریت خطر بلایا را می توان به عنوان بخشی از روند مدیریت بلایا در نظر گرفت و لیکن مدیریت بلایا مجموعه ای از اقدامات دیگر غیر از خطر بلایا را نیز در برمی گیرد.
بحث مدیریت بلایا در مطالعات و مطالب آموزشی اوایل دهه ۱۳۶۰ خیلی شایع بود. در این مطالعات چرخه ی مدیریت بلایا در ۵ مرحله ذکر می شد:
Prevention* یا پیشگیری
Mitigation* یا کاهش آثار
Preparedness* یا آمادگی
Response* یا پاسخگوئی
Rehabilitation* یا نوسازی
بنابراین مدیریت بلایا مجموعه ای از اقدامات مدیریتی شامل مرحله قبل از وقوع سانحه هم زمان وقوع و هم بعد از آن می شود. در چرخه مدیریت بلایا هر بخشی یک رشته جدای تخصصی محسوب می شود و روش مدیریتی یک روش مدیریتی از بالا به پایین است به نحوی که قربانیان بسان افراد بیچاره و نیازمند در نظر گرفته می شوند و دخالت افراد و نهادهای خارج از جامعه آسیب دیده برای کمک به جامعه آسیب دیده بیشتر مورد تاکید قرار می گیرد.
بحث مدیریت خطر بلایا و کاهش آثار بلایا امروزه در ادبیات روز بین المللی بیشتر مورد استفاده قرار می گیرد این بحث ارتقا استانداردها در مدیریت خطر را نیز در بر می گیرد. تعریف مدیریت خطر بلایا عبارت است از روند سیستماتیک استفاده از تصمیمات مدیریتی مهارت های عملیاتی و سازمانی و ظرفیت های جوامع برای کاهش آثار مخاطرات طبیعی و بلایای مربوطه محیط زیستی و تکنولوژیکی است. این مدیریت همه گونه اقداماتی شامل اقدامات ساختاری و غیر ساختاری برای جلوگیری (پیشگیری) یا محدود کردن (کاهش آثار و آمادگی) تاثیرات مخرب مخاطرات را در برمی گیرد. این مفهوم تاکید بیشتری بر اقدامات در مرحله قبل از وقوع سانحه دارد و شامل سه چرخه کاهش آثار پیشگیری و آمادگی می شود که با اهداف توسعه پایدار ارتباط پیدا می کند. برطبق این روش برای کاهش خطر بلایا باید در مرحله بعد از وقوع سانحه شامل نیز بحث کاهش ریسک را در نظر داشت. (recovery و بهسازی) Rehabilitation(نوسازی) Response (پاسخگویی)
● مروری بر برخی مفاهیم کلیدی کاهش خطر بلایا:
قبل از پرداختن به رویکرد دبیرخانه استراتژی بین المللی کاهش بلایا در خصوص مدیریت خطر بلایا و با توجه به برخی واژه های مورد ذکر نظیر مخاطره سانحه پیشگیری کاهش آثار و آمادگی لازم است تا توضیحی مختصر در مورد این واژه ها اشاره کنیم.
▪ یک واقعه فیزیکی پدیده یا اقدام انسانی دارای پتانسیل آسیب رسانی است که ممکن است موجب از دست رفتن (Hazard یا مخاطره) جان انسان و مجروح شدن آسیب به دارائی تخریب اقتصادی ـ اجتماعی یا تغییرات محیط زیستی شود.
▪ اقدامات به منظور جلوگیری از آثار مخرب خطرات و کاهش بلایای مربوطه بیولوژیکی محیط زیستی و (Prevention) پیشگیری تکنولوژیکی
▪ فعالیت ها و اقداماتی که قبل از وقوع یک سانحه به منظور پاسخگوئی موثر به اثرات مخاطرات شامل
(Preparedness) آمادگی هشدار دهی اولیه موثر و بموقع و تخلیه موقت ساکنین از مناطق مورد تهدید صورت می گیرد.
▪ اقدامات ساختاری و غیر ساختاری برای محدود کردن اثرات مخرب مخاطرات طبیعی (Mitigation) کاهش آثار تکنولوژیکی و تغییرات محیط زیستی
● رویکرد استراتژی بین المللی کاهش بلایای سازمان ملل متحد
در کنفرانس سال ۱۳۸۳ که در ژنو برگزار شد و نماینده وقت جمهوری اسلامی ایران در جلسات مربوطه حضور داشت برای کاهش بلایا ۵ اولویت طی یک دوره ده ساله در نظر گرفته شد و از سازمان ها و کشورها درخواست گردید تا این ۵ اولویت را پیگیری نمایند. این اولویت ها به ترتیب عبارتند از:
۱) تضمین این که کاهش خطر بلایا یک اولویت ملی و محلی با مبانی سازمانی قوی برای اجرا می باشد.
۲) تعیین ارزیابی و نظارت بر خطرات احتمالی بلایا و ارتقا سیستم هشداردهی اولیه
۳) استفاده از دانش نوآوری و آموزش برای ایجاد یک فرهنگ ایمنی و برگشت پذیری در همه سطحها
۴) کاهش عناصر اساسی ریسک
۵) تقویت آمادگی برای بلایا به منظور پاسخگوئی موثر در همه سطح ها
● ایجاد مجامع ملی کاهش خطر احتمالی بلایا در همه کشورها
براساس برنامه کاری هیوگو که در سال ۱۳۸۴ در کوبه ژاپن به تصویب رسید از کشورها خواسته شد تا مجمع ملی را در زمینه هماهنگی پیرامون کاهش خطر بلایا در کشورهای خود ایجاد نمایند. در حال حاضر در کل دنیا نزدیک به ۴۰ کشور مجمع ملی خود را تاسیس کرده اند و در قاره آسیا تنها ۵ کشور مجمع ملی دارند. جمهوری اسلامی ایران جز کشورهای پیشرو در این زمینه بود و در ادامه کمیته ملی کاهش بلایا در دهه ی ۹۰ اولین کشور بود که در قاره آسیا بلافاصله بعد از کنفرانس کوبه ایجاد مجمع ملی کاهش خطر بلایا در رساند. این مجامع جهانی منطقه ای و ملی در سیستم جدید به صورت یک شبکه کار می کنند.